Tasnîf: sınıflandırma, gruplandırma anlamına gelir.
Tirmizî, Râmhürmüzî gibi hadis âlimleri ve İbnü‟n-Nedîm gibi biyografi uzmanları, hadisleri ilk tasnif edenlerin listelerini vermektedir.
Bunlar; Zekeriya b. Zâide,Hişâm b. Hassân,İbn Cüreyc,İbn İshak, Ma’mer b. Râşid, Saîd b. Ebû Arûbe, Abdurahman b. el-Muğîre, Rabî’ b. Subayh, Süfyân es-Sevrî, Hammâd b. Seleme, Mâlik b. Enes, Abdullah b. el-Mübârek, Vekî’ b. el- Cerrah, Abdurrahmân b. Mehdî, Süfyân b. Uyeyne.
Hadis tarihinde hicrî ilk dört asır öncekiler, öncüler dönemi anlamına gelen Mütekaddimûn Dönemi olarak da isimlendirilir. Bu dönemde yazılan kitapların en önemli özelliği hadislerin râvilerinin senet zincirleriyle birlikte kaydedilmiş olmasıdır. Tasnif döneminde yani hicrî II-IV. asırlarda Ġslam coğrafyası Abbasî Devleti hükümranlığı altındadır. Abbasîler döneminin hadis tarihi ile ilgili en önemli olaylarından birisi İslam Tarihinde mihne diye bilinen, Me‟mûn döneminde 218/833 tarihinde başlayıp 234/849‟de Mütevekkil döneminde sona eren uygulamadır.
Mihne: Sınama, imtihan etme, sorgulama, eziyet etme anlamlarına gelir. Mihne olaylarında en çok direnen, muhalefetin liderliğini temsil eden, dolayısıyla da en çok işkence gören büyük hadisçi ve Hanbelî Mezhebi‟nin kurucusu Ahmed b. Hanbel olmuştur. Mihne, tam da tasnif döneminin en mükemmel eserlerinin verildiği sürece ve sonrasına denk gelir. Hadis tarihçisi Talât Koçyiğit hicrî 3.yy “tasnifin altın çağı” olarak nitelendirmektedir. 3.yy’da yazılan, el-Kütübü‟s-sitte.
Birinci amaç: Hadislerin yok olmaktan ve kaybolmaktan korunması olduğudur.
İkinci amaç: Derlenen hadislerin düzenli, sistemli, kolay kullanılır hale getirilmesi.
Üçüncü amaç: Tasnifi başlatan ve hızlandıran en önemli etken, Hz. Peygamber‟in sünnetinin Müslüman toplumunda yaşayan bir gelenek olarak devamının sağlanmasıdır.
Hadislerinin güvenilirliği açısından üç tür kitap vardır:
1- Hadisleri yok olmaktan kurtarmak için sağlam ve zayıf her türlü hadisi sıhhat durumları hakkında
hiçbir bilgi vermeden bir araya getirenler.
2- Sağlam ve sağlam olmayan hadisleri bir araya getirmekle birlikte, hadislerin sıhhat durumu hakkında bilgi verenler ve kendi kanaatlerini belirtenler. Tirmizî‟nin el-Câmiu‟s-sahîh isimli eseri buna örnektir.
3- Kendi kanaatlerine göre sadece sağlam gördükleri hadisleri bir araya getirenler. İmam Mâlik‟in
Muvatta‟ı ile Buhârî, Müslim, İbn Huzeyme ve İbn Hıbbân‟ın Sahîh‟leri bu grup kitaplara örnektir.
1-Konularına göre düzenlenmiş olanlar. Bunlara Arapça’da Ale’l- ebvâb kitaplar denir.
2- Râvîlerine göre düzenlenmiş olanlar. Bunlara Arapça’da Ale’r- ricâl kitaplar denir.
Bu eserlerin erken dönemde yani hicrî ikinci yüzyılda yazılanlarından bazıları:
Süfyân es-Sevrî, Kitâbü‟l-ferâiz, Zâide b. Kudâme, Kitâbü‟l-menâkıb, İbrahim b. Tahmân, Kitabü‟l- menâkıb, Kitâbü‟l-ıydeyn, sıla, Abdullah b. el-Mübârek, Kitabü‟l-cihâd, Kitabü‟l-birr ve‟s-İsmail b. Uleyye, Kitabü‟t-tahâre, Kitabü‟s-salât, Kitabü‟l- menâsik.
Hicrî üçüncü yüzyılda yazılıp günümüze ulaşan tek konulu kitaplara şu örnekler verilebilir:
Nu„aym b. Hammâd el-Mervezî, Kitâbü‟l-Fiten, Ahmed b. Hanbel, Kitabü‟s-salât, Kitabü‟l-eşribe, Ahkâmü‟n- nisâ,Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî, Kitabü‟ş-Şemâil,Ebû Dâvud es-Sicistânî Kitâbü‟l-kader, Kitâbü a’lâmi‟n- nübüvve.
Ebu Bekr b. Ebû şeybe, Ahmed b. Hanbel, ed- Derâverdî, Kitâbü‟l-îmân başlıklı kitaplar yazmışlardır.
Buhârî‟nin el-Edebü‟l-müfred isimli ahlâk hadislerini topladığı kitabı bu türün en güzel örneğidir.Ġbn Ebü‟d-Dünyâ, Harâitî, ve Süleyman b. Ahmed et-Taberânî , Mekârimü‟l-ahlâk isimli kitaplar yazmışlardır. İbn Ebû şeybe’nin de Kitabü‟l-edeb isimli kitabı vardır.
Süfyân es-Sevrî, Zâide b. Kudâme, İbrahim b. Tahmân, Abdullah b. el-Mübârek, İsmail b. Uleyye, Muhammed b. Fudayl, (Vekî„ b. el- Cerrâh Kitâbü‟t-tefsîr ismini taşıyan kitaplar yazmışlardır.
Zühd kitaplarında dünyanıngeçiciliğini vurgulayan, dünya hırsının zararlarını anlatan, ibadet, güzel ahlak ve nefis terbiyesini teşvik eden hadisleri ve seleften gelen rivayetleribir araya getirmek amaçlanmıştır. Daha sonraları tasavvuf adını alan dinihareketin dayanakları olan hadisler ve rivayetler ilk defa bu kitaplarda derlenmişlerdir..
Ebu Musa b. İbrahim, Zaide b.Kudame , Abdullah b. El Mübarek , Veki b el cerrah , Ahmed b.hanbel , hennad bseri et temimi , ebu zür a er razi , ebu hatim er razi , Kitabü’z zühd başlıklı eserler yazmışlardır.
Fedail kitaplarında belli davranışların, şahısların ,mekanların zamanların faziletleri yani değerli
oluşları ve üstünlükleri ileilgili hadisler bir araya getirilir.
Belirli zamanların faziletine dairNesai nin Kitabü’l cım’a’sı, amellerin faziletleri üzerine Nesai nin
Amelü’lyevm ve l leyle si , Kur’an ın faziletlerine dair Muhammed b Eyyub el becelinin Fedailül Kur
anı , Sahabenin faziletleri üzerine Ahmed b Hanbel in ve Nesainin Fedailü’s sahabe leri tasnif dönemi
Fedail Kitapları nın farklı türlerineörnek olarak verilebilir.
Meğazi hz.Peygamber (sav) insavaşları, Siret/ Siyer ise, hayatı anlamına gelir.
Urve b .zübeyr b elAvvam, Amir b .Şurahbil eş-Şa’bi, İbn Şihab ez-Zühri , Musab Ukbe , İbn
İshak, Ma’mer b Raşid , Mu’temir b Süleyman,Muhammed b. Ömer el Vakidi Meğazi konusunda kitap yazmıştır.
İslam tarihinde yazılan siyerkitaplarından en meşhuru ve klasik olanı İbn Hişam ın Siretü İbn Hişam ismiyle meşhur olan eseridir.
Hadisciler belli konulardakendilerinden farklı göürşte olan Müslüman veya Gayr-i Müslim mezhep
vegruplara karşı reddiye ve tartışma kitapları da yazmışlardır.
Buhari – Halku ef ali l ıbad,kitabü l kıraat halfe’l imam , Ref u l yedeyn fi s salat.
Ebu Bekr Ahmed b Amr Eş Şeybani-Ktabü’s süne fi ehadisi’s sıfat.
Ahmed b hanbel in Kitabü r redd alel Cehmiyye.
Ebu Said Osman b Said ed Darimi niner-Redd ale’l Cehmiye, En nakz ale’l Merisi
MUVATTALAR: Muvattatürü eserler yaygın olarak uygulana gelen belli bölgenin hadislerini toplamayı amaçlamıştır.. Günümüze ulaşan tek muvatta Maliki mezhebinin kurucusu Malikb. Enes dir.
SÜNENLER: Sünen kitaplarında Ahkam hadisleri denilen, Fıkhi içerikli hadisler yer alır. İslam dini ile ilgili konular değişik taksimlere tabi tutulmuşlardır .En geniş taksime görebeş ana başlık halinde özetlenir: İman, İbadetler, Muamelat(bireysel vetoplumsal ilişkiler), ukubat(cezalar),ve edeb(ahlak). Sünenler hadislerleyazılmış fıkıh kitapları niteliğindedir.
MUSANNEFLER: Sünenlerle aralarındakien önemli fark, Sünen lerin ağırlıklı olarak Hz Peygambere ait söz fiil vet akrirlerini içerirken , Musannef lerin bunlara ilave olarak mevkuf hadis denen sahabe sözleri ve uygulamaları ile, Maktu hadis denen tabiun sözleri ve uygulamalarını da içermeleridir. İki Musannef günümüze ulaşmış ve meşhur olmuşlardır bunlar Abdurrezzak ve İbn Ebu Şeybe nin Musannefleridir.
CAMİLER: Bu kitaplarda bütün konulardaki hadisler bir araya getirildiğinden bu isim verilmiştir.Sünenlerdeki konular aynen Cami’lerde de yer almakla birlikte, Sünenlerde olmayan İman yaratılış Kur’an tefsiri, Kuran’ın faziletleri, geçmiş Peygamberler , Sahabe nin fazilet ve menkıbeleri , Hz Peygamber (sav) hayatı,şemaili gibi ilave konular yer alır . Kısacası hakkında hadis olan her konu bu kitaplarda. Kitab adı verilen ana başlıklar ve bab adı verilen alt başlıklar halinde yer alır.
MUCEMLER:Bazı alimler hadisleriilk ravileri olan sahabilere göre ve sahabiler de kendi aralarında alfabetik olarak sıralamak suretiyle gruplandırmışlardır. Bu anlamıyla mu’cem ile müsnedeş anlamıdır.Bazı alimler ise mu’cem ismini verdikleri eserlerinde hadisleri hocalarının ismine göre gruplandırılar.Bu ikinci tür mucemler, hocalar mu’cemianlamına gelen mu’cemü’ş-süyuh diye isimlendirirler.
Mucem türü hadiskitapları arasında en meşhur olanları Taberani diye meşhur olan Ebu’l KasımSüleyman b Ahmed et –Teberani nin büyük orta ve küçük mu’cem olmak üzere hazırladığı üç mu’cem idir:
1-El-Mu’cemü’l kebir(Büyük Mu’cem):Bu mu’cemdehadisler isimleri alfabetik olarak sıralanan sahabilere göregruplandırılmıştır.
2-El’Mu’cemü’s-evsat(Orta Mu’cem) Taberani bu eserindeiki bine kadar hocasından almış olduğu 30 bin civarında hadisi hocalarının isimlerine göre sıralar.
3-El Mu’cemü’s-sağir( Küçük Mucem): Bin civarındakihocasından birer hadis naklederek hazırladığı bu eserde 1198 hadis yer alır.
MÜSNEDLER: Müsned türü eserlerdehadisler, hadisin ilk ravisi olan sahabilere göre sıralanmaktadır. Müsnedlerdesahabe ve tabiun sözleri yer almaz. Hadis tarihinde yüz elli civarında müsned türü hadis kitabı yazılmıştır. Bunlardan günümüze ulaşıp basılmış olanları şumüelliflere aittir.
Abdullah b el Mübarek – Humeydi –Ali b. Ca’d – Şeybe – İshak b rahuye – Halife b hayat – Ahmed b hanbel – Abd bHumeyd – Bezzar – Ebu Ya’la – Rüyani – Ebu Avane Müsnedler içinde en meşhuru veklasikleşmiş olanı Ahmed b Hanbel ‘ in Müsned idir.
Etraf kitaplarında hadislerin tamamı değil başından bir kısmı yani ucu verilip hadisin farklı isnadları yani değişik rivayet kanalları verilir. Bu kitaplar genelde sahabe ismine göre tertip edilmişlerdir.
RAVİ BİYOGRAFİLERİ: Hadis ravilerinin hayat hikayeleri, güvenilir olup olmadıklarına dair yazılan kitaplara rical kitapları denir.
Ma’mer 95 veya 96 (715) yılında Basra‟da doğmuştur. Tâbiûndandır. Azatlı bir köleydi. Basra‟da on dört yaşında Hasan Basrî‟nin büyük öğrencisi tâbiûndan Katâde b. Diâme‟nin yanında ilim tahsiline başladı. Onun el-Câmi„ isimli eseri, günümüze ulaşan en eski hadis kitaplarındandır. Önceleri kayıp zannedilen bu kitabın iki nüshası Türkiye‟de bulunmuştur. Birisi İsmail Sâib Sencer‟in Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesine bağışladığı kitapları arasındadır. İkinci nüsha Fuad Sezgin tarafından keşfedilip 1955 yılında ilim âlemine tanıtılmıĢtır. İstanbul Feyzullah Efendi Kütüphanesindedir.
Mâlikî Mezhebi‟nin kurucusu olan Mâlik b. Enes “Sünnet Yurdu” denilen Medine‟de doğdu, orada yaşayıp oradaki hocalardan ilim tahsil etti ve orada yılında vefat etti. Üç yüzü tâbiûndan, altı yüzü etbâu‟t- tâbiînden olmak üzere toplam dokuz yüz hocadan hadis ve ilim aldığını öğreniyoruz.Yirmi yaşında fetvâ ve ders vermeye başlamış. Hayatının ilk yılları Emevî, sonraki yılları Abbâsî iktidarı altında geçmiĢtir.
Hadisçiler arasında, büyük hadis hâfızı, ġeyhu‟l-İslâm gibi ünvanlarla anılan Abdürrezzâk tarihinde San‟a‟da doğdu. İlk tahsilini ülkesinde yaptı. Yirmi yaşında ilim yolculuğuna çıktı. Ma„mer b. Râşid, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Mâlik b. Enes gibi ilk hadis tasnifçilerinden ve Evzâî, Ebû Hanîfe gibi büyük fakihlerden ders aldı. On yedi bin hadisi ezbere bildiği, buna rağmen hadisleri yazılı kaynaklardan rivayet etmeye çok önem verdiği bilinmektedir. Ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybetmiştir. Musannefi yazdı.
Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebû ġeybe el-Absî el-Kûfî 159/776‟da Kûfe‟de doğdu. Aslen Belh‟lidir. Abdullah b. Mübarek, Süfyan b. Uyeyne, Vekî„ b. el-Cerrah gibi yukarıda ismi ilk hadis tasnifçileri arasında geçen hocalardan hadis okudu. Öğrencileri arasında Buharî, Müslim, Ebû Dâvud, İbn Mâce, Ġbn Sa‟d, Bakî„ b. Mahled, Ebû Zür„a er-Râzî gibi çok meşhur muhaddisler vardır. Tam ismi el-Musannef fi‟l-hadîs ve‟l-âsâr olan eseri, hadisler yanında sahâbe ve tâbiûn sözlerini de bir araya getiren çok hacimli bir hadis mecmuasıdır. İbn Kesir Musannef için “Kimsenin benzerini yazamayacağı bir eser” demektedir. Bu Musannef‟in en ilginç özelliklerinden birisi Ebu Hanife‟ye yönelik bir konu başlığı açmış olmasıdır. “Kitâbü‟r-redd alâ Ebî Hanîfe” başlığı altında Ebû Hanife‟nin yüz yirmi dört meselede Hz. Peygamber‟den gelen hadislere muhalefet ettiğini savunmakta ve muhalefet ettiğini söylediği dört yüz seksen beş rivayeti sıralamaktadır.
Hanbelî Mezhebinin kurucu imamı olan Ahmed b. Hanbel 164/780 yılında Bağdat‟ta doğdu. Ailesi Merv‟den göç etmişti. Hocaları arasında Süfyân b. Uyeyne, Abdürrezzak, Vekî‟ b. Cerrah ve İmam Şafiî gibi çok sayıda meşhur âlim vardır. Müsnedinin incelenmesi sonucunda iki yüz seksen hocadan hadis aldığı belirlenmiştir. Öğrencileri arasında Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesaî, gibi Kütüb-i sitte müellifleri Alî el-Medînî, Ebû Zür„a gibi meşhur hadisçiler ve iki oğlu Salih ve Abdullah vardır. Müsned isimli eseri bu türün en geniş kitabıdır. İçinde 904 sahâbînin yirmisekiz bin civarında hadisi vardır.
Tam adı Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân ed-Dârimî‟dir. 181/798‟de Semerkant‟ta doğdu. Hadis öğrenimi için Hicaz, Irak, Kûfe, ġam, Horasan, Mısır‟da kaldı ve oralardaki hadisçilerden hadis okudu. Öğrencileri arasında Buharî, Müslim, Ebu Dâvud, Tirmizî, Nesaî, Ebû Zür„a, Ebu Hâtim, Bakî„ b. Mahled gibi meşhur muhaddisler vardır. Sünen ismiyle tanınan eserinin el-Müsned ve el-Câmiu‟s-sahîh diye anıldığı da söylenir. Sünen tam metin ve açıklamalarla Abdullah Aydınlı tarafından Türkçeye
çevrilmiş ve altı cilt olarak basılmıştır.
“el-Kütübü‟s-Sitte” Teriminin Oluşum Süreci
Buhârî ve Müslim‟in Câmi„leri ile Ebû Dâvûd ve Nesaî‟nin Sünen‟leri Tirmizî‟nin Câmi„i de eklenerek el- Usûlü‟l- Hamse: BeĢ Ana Kaynak ismi verilmiĢtir. Cemmâilî -el-Kemâl fî esmâi‟r-ricâl isimli eserinde altıncı kitap olarak İbn Mâce‟nin Sünen‟ini dâhil ettiği bilinir. İbnü‟s-Salâh, Alâî ve İbn Hacer el-Askalânî ise İbn Mâce‟nin Sünen‟inde çok sayıda zayıf hadis olmasından hareketle ona göre hadisleri daha sağlam olan Dârimî‟nin Sünen‟ini el- Kütübü‟s-Sitte‟nin altıncı kitabı olarak kabul etmektedirler. Görüldüğü gibi bu gün altı kitap diye meşhur olan kitapların altıncısında tartışma vardır.
Tam ismi Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Buhârî‟dir. 194/810‟da Buhâra‟da doğdu. Mekke, Medine, Bağdat, Basra, Kûfe, Mısır gibi ilim merkezlerinde uzun süreler kaldı ve oraların en önde gelen muhaddislerinden hadis aldı. Bin seksen hocadan hadis okuduğunu bizzat kendisi belirtmiştir. Emiru‟l-mü‟minîn fi‟l-hadîs, yani hadiste bütün Müslümanların baĢkanı ünvanıyla anılan Buhârî olağanüstü bir hâfızaya sahipti.
Buhârî, sahih hadisleri konularına göre bir araya getiren ilk muhaddistir.
Buharî‟den önce yazılan hadis kitapları sahih ve sahih olmayan hadisleri bir arada içerirdi. İbnü‟l- Kayserânî‟nin dediğine göre Buhârî elindeki bütün hadisleri Mebsût adını verdiği büyük bir hadis kitabında konularına göre tasnif ederek toplamıştı. Sahîh‟in en ilginç özelliği, sevap kazanmak, sıkıntılardan kurtulmak ve isteklere kavuşmak amacıyla okunması ve hatmedilmesi şeklinde bir geleneğin oluşmuş olmasıdır. Bu nedenle Buhârîhân denilen ve
Buhârî okuyan anlamına gelen bir meslek oluşmuştur. Mustafa Kemal‟in emriyle ilk meclisin açılışı vesilesiyle Buhârî hatmi yapılmıştır.
Tam adı Ebu‟l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-KuĢeyrî‟dir. 206/821‟de Nişabur‟da doğdu. On iki yaşında
Nişabur‟da Muvatta‟ı okuyarak hadis öğrenmeye başladı. Daha sonra Mekke, Medine, Bağdat, Basra, Kûfe, Rey ve Mısır‟da döneminin büyük muhaddislerinden hadis okudu. Hocaları arasında İshak b. Râhuye, Ka„nebî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Zür„a er-Râzî vardır. Çok sayıda meşhur hadisçi ondan hadis okudu. Tirmizî, İbn Huzeyme, Ebû Hâtim er-Râzî bunlardandır. Müslim‟in Sahîh‟i üzerinde de başta şerhler olmak üzere çok sayıda çalışma yapılmıştır.
Tam adı Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî‟dir. 209/824‟de Tirmiz‟de doğdu. Döneminin önemli hadis merkezlerindeki tanınmış hocalardan hadis okudu, önde gelen muhaddislere hocalık yaptı. Ömrünün sonlarına doğru gözlerin kaybetti. 279/892‟de Tirmiz‟de vefat etti. Tirmizî‟nin kitabı aslında Câmi„ türü bir kitaptır. Yâni dinin bütün konularına dair hadisleri içerir. Fakat Sünen diye de tanınmaktadır. En önemli özelliği her hadisin sonunda hadisin sıhhat durumunu, diğer kanallarını, o konudaki fakîhlerin ve âlimlerin görüşlerini vermesidir.
Tam adı Ebû Dâvud Süleyman b. Eş‟as b. İshak es-Sicistânî‟dir. 202/817‟de İran –Afganistan sınırı bölgesinde doğdu. Büyük dedesi imrân, Sıffîn harbinde Hz. Ali tarafında savaşırken vefat etmiştir.
İyi bir Müslüman olmak isteyen kişiye şu dört hadis yeter demiştir:
1- Ameller niyetlere göredir.
2-Kişinin kendini ilgilendirmeyen yararsız şeylerden uzak durması iyi Müslüman olduğunu gösterir.
3-Kişi kendi için sevdiğini kardeşi için de sevmedikçe iyi Müslüman olamaz.
4-Helâl, haram bellidir. Bunların arasında iki taraftan hangisine girdiği şüpheli olan şeyler vardır.Bunlardan uzak durun.
Kitabına zayıf hadisleri de aldığını kendisi söyler. Fakat ittifakla terkedilmiş hiçbir hadisi almamıştır.
Bunun iki sebebi vardır:
1-Fakihler o hadisi kullandıkları için kitabına almıştır.
2- Ona göre zayıf hadis, akıl ve kıyasla hüküm vermekten önce gelir. Bir konuda zayıf hadisten başka delil yoksa zayıf hadisle amel edilmelidir.
Tam adı Ebû Abdurrahmân Ahmed b. ġuayb b. Ali en-Nesâî‟dir. 215/830‟da Horasan bölgesindeki Nesâ‟da doğdu. On beĢ yaşından itibaren hadis öğrenmeye baĢşladı. Horasan, Irak, Suriye‟deki ilim merkezlerinde Ahmed b. Hanbel, Ġbn Ebû ġeybe, Ebu Hâtim, Bündâr, Fellâs, Devrakî, Ebû Ya„lâ, Bezzâr gibi dört yüz elli hocadan hadis ve ilim aldı. Nesaî kitabında bir hadisin rivayetindeki farkları detaylarıyla verir. Telifinden altı asır sonra ilk ve tek şerhi Suyûtî tarafından Zehru‟r-rubâ adıylayapılmıştır.
Tam adı Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî‟dir. 209/824‟de Kazvin‟de doğdu. 15-20 yaşları arasında Kazvin‟li hadisçilerden eğitim aldı. Daha sonra Kûfe, Basra, Vâsıt, Suriye, Bağdat, Mekke, Medine, Horasan ve Mısır‟da dönemin önde gelen hadisçilerinden hadis okudu. Hocaları arasında Osman b. Ebû ġeybe, Bündâr, Züheyr b. Harb gibi muhaddisler vardır. 273/877‟de vefat etmiştir.
Son dönemlerde, Kütüb‟i Sitte‟ye, Muvatta‟, Dârimî‟nin Sünen‟i ve Ahmed b. Hanbel‟in Müsned‟i eklenmek suretiyle meydana gelen dokuz kitaba Kütüb-i tis‟a denilmektedir.