SULÂSÎ MEZÎD FİİL KALIPLARI
(İki ve Üç Harf Eklenenler)
Arapçada üç harften oluşan (sulâsî) fiillere bir, iki ya da üç harf eklenerek elde edilen fiillere “sulâsî mezîd fiiller” adı verildiğinden bahsetmiş ve sulâsî fiile bir harf eklenerek elde edilen mezîd fiil kalıplarını 8. Bölümde anlatmıştık. Bu Bölümde sulâsî fiillere iki ve üç harf eklenerek elde edilen mezîd fiil kalıpları üzerinde duracağız.
A) Sulâsî fiile iki harf ekleyerek elde edilen mezîd fiil kalıpları
Sulâsî fiillere iki harf eklenerek elde edilen 5 fiil kalıbı bulunmaktadır. Bunlar:
1. Başa elif, ortaya te getirilmek suretiyle elde edilen افتِعلِ (ifte‘ale),
2. Başa elif ve nûn getirilmek suretiyle elde edilen انفِعلِ (infe‘ale),
3. Başa te getirilerek ve ‘aynu’l-fiilin tekrarlanması (şedde ile harekelenmesi) ile elde edilen تفعَّلِ (tefa‘‘ale),
4. Başa te getirilerek ve fâu’l-fiilden sonra bir elif eklenerek elden edilen تفاعلِ (tefâ‘ale),
5. Başa elif getirilerek ve lâmu’l fiilin tekrarlanması (şedde ile harekelenmesi) ile elde edilen افعلَِّ (if‘alle) kalıplarıdır.
Sulâsî fiiller bu kalıplara girdiklerinde yeni anlamlar kazanırlar
Dikkat: Bu kalıplarda başta bulunan hemzelerin hepsi hemzetu’l-vasl (ulama hemzesi)’dır; ister mâzî, ister emir, isterse mastar formunda olsun bu hemzeler ulama durumunda (örneğin başında vâv veya fe bulunduğunda) okunmazlar.
Şimdi bu fiil kalıplarının sulâsî fiillere uyarlanışını ve sulâsî fiillere anlamca ne tür etki ettiğini birkaç örnek fiil üzerinde görelim:
1- اِفْتَعَلَ (veya اِفْتِعا ل ) kalıbı:
Bu kalıp genellikle sulâsi fiillerin dönüşlülüğünde kullanılır. Bu kalıba uyarlanan bir sulâsî fiil, her zaman dönüşlülük ifade etmez, yeni anlamlar da kazanabilir:
3 (veya تَفَعُّل ) kalıbı:
Bu kalıp, genellikle ( فعَّلِ ) kalıbından bir derece dönüşlülüğü sağlar. Örneğin ( شجَّعِ ) “birine cesaret vermek, birini teşvik etmek, yüreklendirmek”; ( تشجَّعِ ) “cesaretlenmek” anlamındadır. Ya da (ِ عِلَّمِ ) “öğretmek” anlamında iken (تعلَّمِ) “öğrenmek” anlamındadır. Bununla birlikte sulâsî fiile yeni anlamlar kazandırdığı da olur.
Bu kalıp genellikle ( فعَّلِ ) kalıbından bir derece dönüşlülüğü sağlar. Bazen de ( فعَّلِ ) kalıbına uyarlanış biçimiyle aynı anlamı taşır. Ne var ki ( فعَّلِ ) kalıbındaki biçimi doğrudan nesne alırken, ( تفِعَّلِ ) kalıbındaki biçimi genellikle ( معِ ) ile birlikte kullanılır. Örnek:
(Bu sabah doktorla konuştum.)ِ . كِلَّمتُ اِلطَّبيب هِذا اِلصَّباح
(Bu sabah doktorla konuştum.)ِ . تكلَّمتُ مع اِلطَّبيب هِذا اِلصَّباح
– 4 تَفَاعَلَ(veya تفَعل ) kalıbı
Bu kalıba giren bir sulâsî fiil, genellikle işdeşlik ifade eder. Bu kalıp ayrıca bazı sulâsî fiillere, …gibi olmak, …gibi davranmak anlamlarını da kazandırır. Örneğin ( مرضِ ) “hastalandı” anlamındayken, (ِ تمارضِ ) “hasta numarası yaptı” anlamına
gelmektedir. Bununla birlikte, bu amaçların dışında yeni anlamlar elde etmek için de kullanılır.
B- Sulâsî fiile üç harf ekleyerek elde edilen mezîd fiil kalıpları
Sulâsî fiile üç harf ekleyerek elde edilen mezîd fiil kalıpları dört tane olmakla birlikte bunlar arasında yaygın olarak kullanılan sadece bir kalıptır. Bu derste sizleri gereksiz ayrıntıyla meşgul etmemek amacıyla yaygın olarak kullanılan bu bir
kalıp üzerinde durmakla yetineceğiz. Bu kalıp, sulâsî fiilin başına elif, sin ve te harfleri ) (است ) getirilerek elde edilen ا ستفعلِ (istef‘ale) kalıbıdır.
اِسْتَفْعَلَ (veya اِسْتِفْعا ل ) kalıbı:
Arapçada çok yaygın kullanılan sulâsî mezid fiil kalıplarından biridir. Sulâsî fiilin anlamına genellikle “istemek”, “dilemek” gibi anlamlar katmak için kullanılsa da, bunun dışında yeni anlamlar elde etmek için de kullanılır.
